خلع ید در اصطلاح حقوقی به معنای بیرون کردن متصرف غیرقانونی از ملک است. اما زمانی که یک ملک به صورت مشاعی بین چند نفر مشترک باشد، موضوع خلع ید مشاعی مطرح می‌شود. در این حالت هر شریک—even اگر سهم کمی از ملک داشته باشد—می‌تواند برای رفع تصرف غیرمجاز، اقدام قانونی کند.
به زبان ساده، اگر ملکی بین چند نفر مشترک باشد و شخصی (خواه یکی از شرکا یا فردی خارج از شرکا) بدون اجازه و بدون مجوز قانونی ملک را تصرف کند، هر یک از مالکین حق دارد برای رفع تصرف او به دادگاه مراجعه کند.
برای طرح دعوای خلع ید مشاعی چند شرط اساسی لازم است:
نخست آن‌که مالکیت مشاعی باید به صورت رسمی و قانونی احراز شود، یعنی خواهان دعوا باید سند مالکیت یا حکم قطعی دادگاه مبنی بر مالکیت خود را ارائه دهد. دوم این‌که خوانده دعوا باید بدون مجوز و بر خلاف قانون در ملک تصرف کرده باشد. همچنین در متن دادخواست باید مشخصات دقیق ملک شامل پلاک ثبتی، آدرس و حدود آن ذکر شود.
نکته مهم آن است که طرح دعوای خلع ید مشاعی نیازی به حضور تمامی شرکا ندارد و یک شریک به تنهایی نیز می‌تواند دعوا را در دادگاه مطرح کند. پس از ثبت دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، پرونده به دادگاه حقوقی محل وقوع ملک ارجاع می‌شود. دادگاه با بررسی دلایل و مدارک، در صورت احراز شرایط، حکم خلع ید مشاعی را صادر خواهد کرد.
اما باید توجه داشت که اجرای حکم خلع ید مشاعی به معنای تحویل ملک به یک شریک خاص نیست، بلکه ملک از تصرف غیرقانونی خارج شده و در اختیار همه شرکا قرار می‌گیرد. در صورتی که پس از رفع تصرف، بین شرکا درباره تقسیم یا استفاده از ملک اختلافی وجود داشته باشد، موضوع باید از طریق طرح دعوای افراز یا تقسیم مال مشاع پیگیری شود.
برای مثال فرض کنید سه برادر به طور مشاع مالک یک زمین ۲۰۰ متری هستند. اگر یکی از آن‌ها بدون رضایت دیگران کل زمین را اجاره دهد و درآمد را به صورت انحصاری تصاحب کند، دو برادر دیگر می‌توانند علیه او دعوای خلع ید مشاعی مطرح کنند. در این حالت دادگاه تصرف انحصاری شریک را برطرف کرده و حق استفاده مشترک از ملک را به همه بازمی‌گرداند.
بنابراین، خلع ید مشاعی ابزاری قانونی است که به شرکای یک ملک امکان می‌دهد تا از حقوق مالکانه خود در برابر متصرفان غیرقانونی دفاع کنند و نظم مالکیت مشاعی را حفظ نمایند.
